در این دوران طولانی حوادث و وقایع تلخ و شیرین فراوانی بر او گذشته و تغییر و تحولات بسیاری در زندگی اجتماعی او رخ داده است . انسان موجودی اجتماعی است و لازمة آن تعامل و تقابل با همنوعان و حاكمیت نظم و قانون است . اما به دلیل عدم آگاهی مردم اولیه از حق و حقوق اجتماعی خویش و سوء استفاده حاكمان جبار، قرن ها طول كشید تا  جوامع انسانی از حاكمیت قانون بر خوردار شدند . تا قبل از آن بر اساس اندیشة حق الهی سلطنت كه از سوی پادشاهان تبلیغ شده بود و اوامر خود را لازم الاطاعه و لازم الاجرا كرده بودند، مردم نیز با جان و دل و بر اساس اندیشه های سنتی و خرافی پیشینیان خود تن به این شرایط ذلّت بار داده بودند. اما با گذشت زمان و پیچیدگی زندگی و روابط اجتماعی انسانها با یكدیگر لزوم حاكمیت قانون مدوّن كه حقوق همه آحاد ملّت را تأمین كند بیشتر احساس گردید. مردم در اثر تعامل و تقابل با یكدیگر و ارتباط با سایر جوامع به این مهم پی بردند و با قیام و شورش
در صدد به دست آوردن حقوق از دست رفته خود برآمدند.

  با شكل گیری حكومت قانون در جوامع مختلف و آشكار شدن فواید آن در زندگی اجتماعی، مردم ممالك استبداد زده نیز به فكر احیای حقوق مدنی و حاكمیت قانون در كشورهای خود برآمدند . اگر چه سابقه پیدایش مجلس كه نماد قانون است، در ایران به دوره باستان بر می گردد. اما منظور ما از مجلس،مجالس فرمایشی و انتصابی نیست. بلكه مجلسی است كه در آن مردم با انتخاب نمایندگان خود مستقیماً در سرنوشت خویش و اداره امور مملكت دخالت كنند . این مهم در تاریخ معاصر ایران با وقوع انقلاب مشروطیت محقق گردید. مردم كشور ما از اواسط دوره ناصری با مشاهده تاراج منابع ثروت ملی و احساس سلطه استبداد و استعمار و با رشد و آگاهی سیاسی و فكری خویش حركت اعتراض آمیزی را علیه وضعیت موجود آغاز كردند. پس از شكل گیری عوامل و حوادث بلند مدت و كوتاه مدت سرانجام در دورة مظفرالدین شاه قاجار ایرانیان پس از سالیان دراز به یكی از آرزوهای دیرینه خود كه همان حاكمیت قانون بود دست یافتند. با صدور فرمان مشروطیت توسط شاه مزبور در سال 1324. ق/1285 ش ) كه تكیه اساسی آن بر افتتاح دارالشوری(تأسیس مجلس شورای ملی) بود انتخابات برگزار گردید و در این سال برای نخستین بار «خانة ملت» گشایش یافت . اگر چه مجلس اول طبقاتی بود و اكثریت نمایندگان آن تهرانی بودند . اما با گذشت زمان و تصحیح و تكمیل قوانین، نقایص برطرف و زمینة حضور مردم در عرصة ادارة كشور بیشتر محقق گردید . هر چند در مواردی مجلس از مخالفت با اقدام‌های نادرست حكومتگران و گاه بیگانگان
خود داری می كرد. اما در عین حال پایگاهی بود تا افراد منتخب مردم بتوانند از طریق آن سخنان خود را به گوش حكومت و مردم برسانند.

  در آغاز طول مدت دوره های مجلس شورای ملی دو سال بود، اما از مجلس نوزدهم به بعد مدت زمان مزبوربه چهار سال افزایش یافت. بسیاری از مجالس به دلایل مختلف عمر به كمال نبردند و با انحلال و تعطیلی زود هنگام و شروع دورة فترت زمینة ریشه دوانیدن مجدد استبداد و استعمار را در كشور فراهم كردند.

  مشروطیت چیست؟ چرا انقلاب مشروطیت به وقوع پیوست؟ حوادث مهم دورة انقلاب مشروطیت چه بود؟واكنش حكومت قاجار نسبت به این رویداد مهم چگونه بود؟ و این كه نمایندگان مردم سبزوار در مجالس شورای ملی چه نقشی داشته و چه راهكارهای عملی و نظری برای امر قانونگذاری و نظارت بر حسن اجرای آن ارائه داده اند، از سؤال‌های اساسی این پژوهش است . تلاش شده با توجه به اسناد و مدارك موجود و در حد توان علمی نگارنده
 به آنها پاسخ داده شود . امید آن كه این پژوهش الگویی برای بررسی همراهی  مردم نواحی مختلف در انقلاب مشروطه و همچنین نقش نمایندگان تمام شهرهای ایران باشد . و از طرفی دست مایه ای برای استمرار پژوهش های آتی نگارنده دربارة بررسی عملكرد نمایندگان سبزوار در مجالس شورای اسلامی (دوره جمهوری اسلامی) گردد .

  درباره هدف و اهمیت موضوع تحقیق باید گفت : علاقة وافر نگارنده به عنوان یك سبزواری به تاریخ معاصر ایران، بخصوص بررسی عملكرد نمایندگان سبزوار در ادوار مختلف مجالس قانونگذاری عصر مشروطیت علت اصلی انتخاب موضوع این پژوهش بوده است.

  همچنین در زمینة پیشینه و گسترة این تحقیق تاكنون پژوهشی پیرامون نقش سبزوار در مشروطیت و عملكرد نمایندگان این شهر در مجلس شورای ملی صورت نگرفته است . اما از آن جا كه این تحقیق نیاز به اسناد و مدارك مكتوب و شفاهی داشت ، متأسفانه مركز اسناد كتابخانه مجلس شورای اسلامی در این زمینه همكاری لازم را به عمل نیاورد . از طرفی به دلیل فوت اكثریت نمایندگان سبزوار( به جز متولی و اسكویی، نمایندگان دوره بیست و چهارم) در زمینه مسائل مجلس منبع شفاهی وجود نداشت . افرادی هم كه در قید حیات هستند حاضر به مصاحبه و ارائه مطالب نشدند. دربارة نقش مردم سبزوار در مشروطیت نیز منابع مكتوب و شفاهی بسیار محدود و پراكنده بود . به همین دلیل آن طور كه باید و شاید عملكرد مردم این شهر در این رویداد مهم چندان مشهود نیست.

  محدودة زمانی این پژوهش با توجه به سرآغاز حركت مشروطه خواهی مردم ایران، از اواسط دورة ناصری(1275 . ق) تا اواخر دوره پهلوی( بهمن 1357.ش) را شامل می شود. به این صورت كه پس ازذكر مقدمه و كتاب شناسی منابع اصلی ، نگاهی كوتاه به حركت مشروطه‌خواهی ایران شده و در فصل اول به بررسی نقش اقشار مختلف مردم سبزوار در به ثمر رسیدن این انقلاب عظیم پرداخته شده است . در فصل دوم ، سوم و چهارم به ترتیب عملكرد و راهكارهای نمایندگان سبزوار در دوره قاجار(مجالس اول تا پنجم)، سلطنت رضا شاه پهلوی (مجالس ششم تا دوازدهم) و محمد رضا پهلوی(مجالس سیزدهم تا بیست و چهارم) مورد بررسی قرار گرفته است . در پایان حاصل و چكیده سخن، شرح حال نمایندگان سبزوار ، منابع و مأخذ و سپس اسناد و تصاویر آورده شده است .

  لازم به ذكر است در بخش های مختلف برای آگاهی از نقش نمایندگان سبزوار ، علاوه بر ذكر بعضی از قوانین مصوب جلسه‌های مختلف كه نمایندگان مزبور با دادن رأی موافق و مخالف تأثیرگذار بوده اند ، در بسیاری از موارد پیشنهادها و نطق های آنان آورده شده تا راهكارها و ایده های آنان بهتر شناخته شود. از طرفی برای آگاهی از عملكرد هر یك از ادوار قانونگذاری در پایان هر دوره قوانین و مصوبه‌های مهم هر مجلس به صورت خلاصه ذكر گردیده است.

  همچنین باید دانست كه سبزوار در دوره های اول ، سوم و هفدهم نماینده ای در مجلس شورای ملی نداشته و در دوره های بیستم و بیست و یكم و بیست و دوم دارای یك نماینده بوده است . كه دلایل آن در بررسی موضوعات فوق بیان گردیده است . با توجه به مسائل مزبور و انتخاب بعضی از نمایندگان در چند دورة متوالی ، تعداد نمایندگان سبزوار 19 نفر بوده ولی در كل تعداد اسمی آنان 39 نفر بوده است .

  از نظر شغلی و پایگاه اجتماعی اكثریت قریب به اتفاق آنان روحانی ، مالك ، بازاری و كارمند دولت و از نظر میزان تحصیلات در حدود مدرسی و تنها 4 نفر از آنان دارای مدرك دكتری بوده اند . از طبقات پایین جامعه نیز هیچ‌گاه نماینده ای از سبزوار وارد مجالس شورای ملی نشده است .

  دربارة مراحل و روش كار این پایان نامه نیز باید گفت ، پس از مطالعه و تحقیق و بررسی مسائل مختلف و با توجه به علاقة شخصی ، موضوع مزبور انتخاب و پس از مطرح كردن آن با اساتید محترم راهنما و مشاور و تأیید موضوع در شورای پژوهشی ، فیش برداری از منابع مختلف صورت گرفت . در مراحل بعدی به سنجش وگزینش مطالب و همچنین تنظیم و تفسیر آنها پرداخته شد . و در پایان نگارش مطالب جمع آوری شده به همراه اظهار نظرها،
نتیجه گیری ها وتوضیح‌های لازم انجام گردید .

محمد رضا آریان پور

سبزوار – بهار 1384 خورشیدی

الف ـ منابع پایه و منشأ(دست اول)

  مورخانی كه به كار پژوهش دربارة تاریخ می پردازند ، از منابع گوناگونی برای این كار بهره می برند.یكی از آثار ، منابع پایه هستند كه در زمان وقوع رویدادها نوشته شده اند و نویسندگان آن ، یا خود شاهد آن رویدادها بوده اند ، یا در همان زمان آن را از دیگری شنیده و ثبت كرده اند .

- صورت مذاكرات مجلس شورای ملی (24 دورة قانونگذاری)

  یكی از منابع اصلی پژوهش حاضر ، مشروح مذاكرات مجلس شورای ملی است . با تشكیل مجلس و تأسیس ادارة تند نویسی در این نهاد ، كلیه مذاكرات نمایندگان و مسائل مطرح شده در مجلس بلافاصله ثبت می شده است . از آن جا كه این صورت جلسه‌ها ، بدون فاصله زمانی و واسطه به نگارش در آمده است ، از هر گونه دخل و تصرف و تحریف مبّراست . بسیاری از جزئیات جلسه‌ها ، حتی خنده ، همهمه و مسائل حاشیه ای ( زد وخورد ـ توهین) نمایندگان آورده شده است . این مذاكرات پس از ثبت توسط انتشارات چاپخانة مجلس شورای ملی در هر دوره قانونگذاری به چاپ رسیده است .